جنگل های قاراداغ (ارسباران)،منطقه ای گردشگری و زیبا زیر لایه ای از مه
قاراداغ یا قره داغ (ارسباران)نام منطقه‌ای کوهستانی در استان آذربایجان شرقی است. این منطقه جنگلی نسبت به جنگلهای شمال ایران کمی ناشناخته باقی مانده ولی از جمله مکان‌هایی است که درفهرست یونسکو در سال ۲۰۱۸ قرار دارد.
سالانه گردشگران زیادی ازجنگلهای ارسباران و آثار تاریخی آن بازدید میکنند اما به‌نظر می‌رسد که میزان شناخت عمومی نسبت به آن پایین است و منطقه مذکور پتانسیل بالایی برای مقاصد گردشگری دارد. باید توجه داشت که شباهت‌های زیادی بین جنگل های شمال ایران و ارسباران وجود دارد و هر دو ساختاری هیرکانی دارند.
اطلاعات جغرافیایی
جنگل ارسباران در شمال استان آذربایجان شرقی واقع شده است و یکی از زیباترین مناطق شمال غرب کشور به‌حساب می‌آید. در گذشته ارسباران به‌محدوده وسیعی از رود ارس حدفاصل جلفا تا مغان و کوه‌های سبلان، بزقوش و سهند گفته می‌شد اما در حال حاضر بنابر دلایل مختلف مثل تخریب جنگل و موارد این چنینی، جنگل مذکور در مرزهای شهرستان کلبیر، خدآفرین ، ورزقان و اهر محدود شده است.
جنگل قاراداغ (ارسباران) در کل وسعتی در حدود ۸۰ هزار و ۴۲۷ متر دارد که در کناره جنوبی رودآراز( ارس) گسترانده شده است و دارای ویژگی‌های طبیعی و حیوانی زیادی است. سه طرف منطقه مذکور را نیز سه رود ارس در شمال، ایلگنه‌چای در غرب و کلیبرچای در شرق احاطه کرده است و سمت جنوب جنگل قاراداغ (ارسباران)نیز به ارتفاعات سایگرام محدود می‌شود.
چندی پیش سازمان یونسکو این منطقه را به‌عنوان زیست‌کره معرفی کرد. این زیست‌کره علاوه بر این که تحت تاثیر اقلیم مدیترانه‌ای قرار دارد در شعاع اقلیم‌های خزری و قفقازی نیز واقع شده است و چون ارتفاع زیادی دارد، آب و هوای متفاوتی در آن حاکم است.
بر اساس میانگینی ۲۰ ساله که از میزان بارش شهرستان کلیبر به‌دست آمده است، در این منطقه سالانه ۴۶۱ میلی‌متر بارش وجود دارد که اغلب آن نیز به‌صورت برف است و همین موضوع باعث می‌شود که جویبار‌های مختلفی در منطقه ایجاد شده و به‌رودخانه ارس بریزند. گفتنی است که بخش از تغذیه آبی این منطقه نیز مربوط به مه-بارش می‌شود که بر اساس آن توده‌ای مرطوب روی بخشی از منطقه حاکم می‌شود.
همان‌طور که گفته شد در جنگلهای ارسباران طبیعت گیاهی و جانوری نسبتا غنی‌ای وجود دارد و از لحاظ گیاهی این منطقه در برخورد سه اقلیم خزری، قفقازی و مدیترانه‌ای واقع شده است و البته قانون‌مندی خاصی را نیز در توزیع پوشش گیاهی این منطقه شاهد هستیم. گفتنی است که اغلب بخش‌های جنوبی این منطقه پوشیده از مرتع هستند و بیشتر در بخش‌های شمالی و بین ارتفاعات ۸۰۰ تا ۲۲۰ متری شاهد حضور جنگل هستیم. در ارتفاع‌ها بیش از ۲۲۰ متر و کمتر از ۸۰۰ متر نیز مراتع وسیعی گسترانده شده‌اند. جنگلهای این منطقه نیز اغلب پرتراکم هستند. کوه‌های موجود در منطقه ارسباران تراکم و در هم‌تنیدگی زیادی دارند و دلیل نامگذاری برخی از این کوه‌ها به‌قره‌داغ همین موضوع بوده است. زیرا قره در زبان ترکی به‌معنای بزرگ ،انبوه و کثرت است و این واژه به‌کثرت کوه‌های منطقه اشاره دارد. البته باید توجه داشت که در ترکی "قره" به‌رنگ مشکی نیز گفته می‌شود.
قاراداغ (ارسباران) در حال حاضر به‌عنوان پارک ملی شناخته می‌شود و تنوع جانوری زیادی نیز در آن وجود دارد. اما باید توجه داشت که این منطقه به‌دلیل شکنندگی و چشم‌انداز‌های بکر در سال ۱۳۵۰ و ۱۳۵۲ به‌عنوان منطقه ممنوعه و سپس منطقه حفاظت شده، تحت حفاظت و نظارت اعلام شد. ۲۲۰ گونه پرنده، ۳۸ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست، ۴۸ گونه پستاندار و ۲۲ گونه ماهی در این منطقه زندگی میکنند که از پستانداران جنگل ارسباران می‌توان به کَل، بز، گراز، خرس قهوه‌ای، وشق (سیاه‌گوش) و پلنگ اشاره کرد.
مرغ قفقازی سیاه یا همان قره خروس قفقازی، کبک، دراج، قرقاول، پرندگان شکاری مختلف و تعداد بی‌شماری پرنده آبزی و خشکی‌زی از جمله پرندگان این منطقه هستند. یکی از اصلی‌ترین ماموریت‌های پارک ملی قاراداغ (ارسباران) حفاظت و احیای نسل مارال (نوعی آهو) است. در همین جهت چندی پیش ۷ راس مارال از پارک ملی گلستان به‌این منطقه انتقال یافت و در زمینی به‌وسعت هفت هکتار در مرکز تحقیقاتی اینالو رها شدند.
در کنار تنوع جانوری منطقه قاراداغ (ارسباران)، این منطقه از تنوع گیاهی زیادی نیز بهره میبرد. از درختان این منطقه می‌توان به بلوط، کیکم، سماق، زرشک، انار وحشی، سیب وحشی، گلابی وحشی و بوته‌های تمشک و زغال‌اخته اشاره کرد. میوه بومی این جنگل نیز قره‌قات نام دارد که میوه‌ای ترش‌مزه است و هر بوته آن در سال ۳ تا ۴ کیلو میوه می‌دهد و میوه‌های آن نیز در اواسط تابستان می‌رسند. در کنار درختان مختلف، اقاراداغ(رسباران) دارای تنوع گیاهی و قارچی بالایی است و گفتنی می‌شود که از ۲ هزار و ۴۰۰ گونه‌ای گیاهی که در آذربایجان یافت شده، حدود هزار و ۴۰۰ گونه آن مربوط به‌جنگل‌های قاراداغ( ارسباران) هستند. تنوع قارچ‌های شناسایی شده در این منطقه نیز ۲۵۰ گونه بوده است. قارچ دنبلان که نوع سیاه و سفید آن قیمت بالایی دارند، به‌وفور در بیشه‌های ارسباران و به‌خصوص در نزدیکی روستای دریلو یافت می‌شود. گفتنی است که قارچ دنبلان نوعی قارچ زیرزمینی است و واژه دنبلان نیز در ترکی به‌معنای "متورم" یا "بالا آمده" است و از آن‌جایی که این قارچ در زمان رشد، خاک روی خود را بالا میبرد، افراد از این نشانه قارچ مذکور را پیدا میکنند. این نام برای این نوع از قارچ حکایت از قدمت استفاده غذایی آن دارد.
در این منطقه ۱۵ درصد از گونه‌های گیاهی کشور وجود دارد و ۴۶ درصد از آن‌ها کاربرد دارویی دارند و ۲۰ درصد آن‌ها زینتی و ۱۷ درصد تغذیه‌ای هستند. در این بین ۲۸ درصد از گیاهان این منطقه را علوفه تشکیل می‌دهند و ۱۰ درصد از این میزان گیاهان حفاظت شده را شامل می‌شوند و ۵ درصد نیز گیاهان صنعتی هستند.
ییلاق‌های نسبتا زیادی در منطقه ارسباران وجود دارند که در این بین می‌توان به‌ییلاق ایل بسطاملو اشاره کرد. در این منطقه حدود ۲۳۵۰۰ کوچ‌نشین زندگی میکنند و گفتنی است که به‌دلیل ارتفاع زیادی که این منطقه دارد در روز‌های گرم تابستانی نیز هوای منطقه تاحدودی خنک است و شب‌ها باید از لباس گرم و پتو در جنگلهای قاراداغ( ارسباران )استفاده کرد و گردشگران پیش از سفر به‌این منطقه باید این موضوع را مد نظر قرار دهند و تجهیزات مناسبی را با‌خود به‌همراه بیاورند.
مردمان محلی در اطراف جنگلهای قاراداغ( ارسباران) دامداری، باغبانی، زنبورداری، صنایع‌دستی و فعالیت‌های گردشگری را پیشه خود ساخته‌اند. اما باید بدین نکته نیز توجه داشت که در حال حاضر اغلب اهالی قره‌داغ به حاشیه شهر‌های تهران و تبریز مهاجرت کرده‌اند. شایعاتی در این منطقه پخش شد بود که دولت به‌درخواست یونسکو (مبنی بر زیست‌کره بودن محل) با پرداخت پول روستاهای اطراف این محل را تخلیه خواهد کرد. با این شایعه جمعیت این منطقه کاهش یافت ولی مدتی بعد با فروکش کردن این شایعات دوباره شاهد افزایش جمعیت در این منطقه بودیم.
البته در روستاهای این منطقه نیز توازن سنی جمعیت، نامتناسب است و اغلب جوانان مهاجرت کرده‌اند. گفتنی است که مردم محلی در این منطقه به‌زبان ترکی صحبت میکنند و دین اغلب آن‌ها نیز شیعه دوازده امامی است.
سماق یکی از درختان این محل به‌حساب می‌آید که بیشتر در بخش هوراند اهر می‌روید و روستاییان در طی مراسمی با نام جشن برداشت سماق، میوه‌های رسیده سماق را می‌چینند و پس از خشک کردن، آن‌ها را آسیاب کرده و برای مصارف خوراکی و رنگرزی استفاده میکنند.
اطلاعات تاریخی
جنگل ارسباران تا پیش از این نام‌های مختلفی را به‌خود دیده است که در این بین می‌توان به ارسبار، آرازبار، قره داغ یا قراچه داغ اشاره کرد. همان‌طور که از این نام‌ها می‌توان دریافت، اساس نامگذاری این منطقه روی رودخانه آراز(ارس) و کوه قره‌داغ بوده است. علاوه بر مناظر زیبا، طبیعت بکر و حیوانات مختلف، در ارسباران شاهد تاریخی نسبتا طولانی هستیم و آثار به‌جا مانده نیز حکایت از این موضوع دارند. البته فعلا اطلاعات تاریخی دقیقی در خصوص این منطقه ارایه نشده است و برای پی بردن به‌تاریخ آن باید از طریق شهر‌های اطرافش یا همان اهر و کلیبر وارد عمل شد. یاقوت حموی حدود هشت صد سال پیش منطقه مذکور را جایی بین آذربایجان و اران معرفی می‌کند که بابک خرمدین در آن علیه معتصم شورش کرد. به‌گفته وی در این منطقه انار‌هایی با زیبایی بی‌نظیر، انجیر و انگور به‌عمل می‌آید که مردم محل آن‌ها را در تنور خشک میکنند. زیرا به‌دلیل لایه ضخیمی از ابر که اغلب اوقات در منطقه وجود دارد، امکان خشک کردن این میوه‌ها زیر نور خورشید وجود ندارد.
قره‌داغ مکتبی در زمینه موسیقی سنتی دارد که عاشیق‌های (نوازدگان این منطقه) آن بیشتر هماهنگی با طبیعت ویژه قره‌داغ پیدا کرده‌اند. تا پیش از این به‌دلیل کوهستانی بودن منطقه، فرهنگ بومی آن به‌خوبی حفظ شده بود. شعر زیر که توسط محمد آراز سروده شده یکی از اصلی‌ترین نمونه آوازخوانی عاشیق‌های این منطق است:
بلکه بو یرلره بیرده گلم مه دیم دیدی گذرم باز به این خطه نیفتاد
دومان سلامت گال داغ سلامت گال ای قلهٔ مه گرفته بدرود
آرکامچا سو سَپیر گای‌دا بولوت‌لار ای آبفشان فلک و آب روانش
لیسان سلامت گال یاغ سلامت گال وی گرمی تیر ماه بدرود...
در این محل افراد مشهور زیادی حضور یافته‌اند که در این بین می‌توان به‌بابک خرمدین (قعله بابک نیز در این محل واقع شده است)، ستارخان و شیخ شهاب‌الدین اهروی اشاره کرد. آثار تاریخی زیادی نیز در این محل وجود دارند که به‌قلعه بابنک، قلعه پشتو، قلعه جوشین، دژ قهقهه، بقعه شیح شهاب‌الدین اهروی، قصر آیینه لو از این جمله هستند. کلیساهای این منطقه نیز اغلب قدمتی در حدود ۱۰۰ سال دارند و اثری تاریخی به‌حساب می‌آیند که معروف‌ترین آن‌ها کلیسای آینالو، کلیسای وینق و کلیسای ناپشته هستند.
شرایط گردشگری
ارسباران یکی از پتانسیل‌های گردشگری در کشور به‌حساب می‌آید و تلاش‌های زیادی نیز در این زمینه صورت گرفته است. برای مثال چشمه‌های آب گرم ارسباران اخیرا تبدیل به‌تاسیسات آب‌درمانی کلیبر شدند که بزرگترین مجتمع آب‌درمانی کشور به‌حساب می‌آید و در نزدیکی روستای متاللی واقع شده است و امکانات بسیار مناسبی را در آن شاهد هستیم.
در شهر‌ها و روستاهای مختلف اطراف این جنگل نیز هتل‌های گوناگونی وجود دارد که گردشگران برای اقامت می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند.
برای سفر به ارسباران می‌توانند از طریق مسیر‌های مختلفی وارد عمل شد که یکی از اصلی‌ترین آن‌ها استفاده از هواپیما برای سفر به‌تبریز و سپس طی مسیر جاده‌ای از تبریز به اهر است.
همان‌طور که در این مقاله از کجارو مطالعه کردید، با جنگلهای ارسباران و ویژگی‌های مختلف آن آشنا شدیم. نظر شما در خصوص این منطقه چیست؟
قاراداغ ( قارا + داغ ) سؤزونده "قارا" رنگ آنلامیندا یوخ بلکه بؤیوک و گئنیش آنلامیندادیر. قاراداغ ماحالی گونئی آزربایجاندا، دوغو آزربایجان ایالتینین قوزئیینده یئر آلان بؤیوک بیر اراضی دیر. قاراداغ قوزئیدن آراز چایینا گونئیدن تبریز شهرینین یاخینلیغینادک، دوغودان اردبیل ایالتینه و باتیدان جولفایا محدود اولور. قارداغ ماحالی اسکی زامانلاردا 18 یئره بؤلونموشدور :